کد خبر: 1564
ف
جنگ آب در غرب آسیا؛ تخیل یا واقعیت؟
به‌نظر می‌رسد بحران آب و ناتوانی کشورهای منطقه از مدیریت آن بتواند کشمکش‌های داخلی و درگیری‌های داخلی را در منطقه افزایش دهد؛ امری که بارها پیشینه رخداد داشته است.
امنیت هر کشور در قرن 21 درصورتی به‌طور نسبی مصون خواهد بود که علاوه‌بر قدرت نظامی به دیگر عوامل نیز توجه کامل صورت گیرد. امروزه عوامل غیرنظامی تهدید، امنیت و پیشرفت کشورها را با چالش‌های تازه‌ای روبه‌رو ساخته‌اند. مهم‌ترین این تهدیدات عبارتند از: توسعه اقتصادی لگام‌گسیخته، اختلافات قومی، تروریسم، افراط‌گرایی مذهبی، بزهکاری‌های سازمان‌یافته و بحران‌های زیست‌محیطی.
عبارت «جنگ آب» در خاورمیانه اصطلاحی نوکاربرد نیست؛ انور سادات، رئیس‌جمهور مصر در سال 1979 اعلام کرد که «تنها حالتی که می‌تواند مصر را دوباره درگیر جنگ کند، آب است». پطروس غالی، دبیرکل سابق سازمان ملل، نیز در سال 1985 هشدار داد که «جنگ بعد در خاورمیانه بر سر آب خواهد بود نه سیاست».
اسماعیل سراج‌الدین، معاون رئیس کل بانک جهانی در سال 1995 اظهار داشت: «درحالی‌که بسیاری از جنگ‌ها در قرن حاضر بر سر نفت بوده است، جنگ‌های قرن آینده بر سر آب خواهد بود». نمونه دیگر از این دست اظهارنظرها، صحبت کوفی عنان، دبیرکل پیشین سازمان ملل در مارس 2001 است: «رقابت شدید بر سر منابع آب ممکن است عاملی برای درگیری و جنگ در آینده شود».
به بیان واضح‌تر، در سده 21، عوامل متعددی می‌توانند سبب ناامنی بوده و ریشه آغاز آن باشند: تفاوت‌های مذهبی یا قومی، فقر و گرسنگی و کمبود منابع از عوامل ناامنی در قرن 21 به‌حساب می‌آیند.
 
ژئوپلیتیک منابع طبیعی
تمرکز جغرافیایی یکی از ابعاد مهم [ژئوپلیتیک] منابع طبیعی است که چگونگی پراکنش آن (تمرکز یا توزیع) عامل مهمی در توانایی کنترل توسط یک دولت یا حتی غارت این منابع توسط دولت دیگر تلقی می‌شود. طبق نظر پروفسور فیلیپ لو بیون، استاد جغرافیای دانشگاه بریتیش کلمبیا و یافته‌های وی از علل سیاسی جنگ بر سر منابع طبیعی و محیط زیست، امکان غارت و دستیابی به این منابع، انگیزه مهم ایجاد منازعات بر سر آن است. به‌عبارت ساده‌تر، وی امکان دسترسی به یک منبع را عامل رقابت بین دولت‌ها و یا دلیل تهدیدات دوسویه می‌داند؛ زیرا این منابع اولاً مطلوب و ارزشمند هستند، ثانیاً در فضایی تقریباً ثابت قرار دارند.
منابع طبیعی امروزه اهمیت راهبردی پیدا کرده‌اند تاجایی‌‌که فراتر از مسئله تأمین مالی جنگ، از منابع طبیعی به‌عنوان انگیزه مهم چندین جنگ در دهه 1990، از حمله عراق به میدان‌های نفت کویت، تا جنگ‌های داخلی بر سر الماس در غرب آفریقا یاد می‌شود. اصطلاح جنگ منابع طبیعی نخستین‌بار در اوایل دهه 1980 و درمورد چشم‌انداز تهدید شوروی برای دسترسی آمریکا به منابع نفتی خاورمیانه به‌کار برده شد.
با استناد به این موارد، آب منبعی کمیاب در منطقه خاورمیانه است. براین‌اساس، احساس تداوم یا تشدید «کمبود آب» در آینده می‌تواند عامل تهدیدکننده امنیت انسانی دولت‌های منطقه باشد که رقابت را بر سر تصاحب این منابع افزایش خواهد داد.
براساس دیدگاه اقتصاددانان کلاسیک غربی مانند جان استوارت میل  و دیوید ریکاردو  منابع ذاتاً کمیاب هستند (محدود در کمیت و موقعیت)؛ بنابراین رقابت بر سر منابع محدود، آزمونی برای رشد اقتصادی کشورها به‌حساب می‌آید.
 
آیا جنگ بر سر آب در خاورمیانه رخ خواهد داد؟
رویکردهای قرن 21، فشار ناشی از افزایش جمعیت، افزایش تقاضای آب برای مصارف کشاورزی و نیاز روزافزون به منابع در سراسر جهان، رقابت برای آب شیرین را افزایش می‌دهد. دراین‌میان، کمبود آب در هیچ نقطه‌ای از جهان به اندازه خاورمیانه مهم نیست؛ جایی‌که طی هزاران سال، این کمبود نقش مهمی در تعریف روابط سیاسی منطقه داشته است. در خاورمیانه، اختلافات ایدئولوژیک، مذهبی و جغرافیایی با تنش‌های مرتبط با آب ممزوج شده که درنتیجه آن، آن بخش‌ از خاورمیانه و شمال آفریقا با منابع آب‌ نسبتاً وسیع مانند نیل و رودخانه‌های دجله و فرات نیز دچار فشار شده‌‌اند. رقابت بر سر منابع محدود آب این منطقه مسئله تازه‌ای نیست. مردم این منطقه از دوران باستان برای دستیابی به آب با یکدیگر منازعه کرده‌اند؛ اما این رقابت در سال‌های گذشته شدت یافته است.
 
آینده امنیت آبی در غرب آسیا
بررسی پیشینه طولانی رقابت برای دسترسی بیشتر به منابع آبی به‌ویژه در حوضه رود اردن، تغییرات آب‌وهوایی و پیش‌بینی‌های بلندمدت درمورد درگیری کشورهای منطقه با «تنش آبی»  و کاهش میزان بارندگی‌های منطقه، شیوه نادرست مدیریت منابع آب، نبودِ اقتصاد آب و شیوه‌های نادرست بهره‌وری از منابع آب و خاک ازجمله مواردی است که امکان رقابت را برای دستیابی به منابع آب افزایش خواهد داد. تلاش ترکیه برای حفظ منابع استراتژیک آب در داخل خاک این کشور با اجرای پروژه گاپ و سد ایلیسو و تلاش رژیم صهیونیستی برای به‌دست آوردن منابع آب فلسطینیان از راه چانه‎زنی و افزایش بهره‌وری آبی ازجمله تغییر شیوه کشاورزی، استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری، بازیافت هفتاد درصدی پسماندهای آبی نشان از اهمیت روزافزون منابع آب خاورمیانه به‌مثابه منابع استراتژیک دارد.
ازسوی‌دیگر، با توجه به فضای پرآشوب منطقه، رقابت و تنش برای دستیابی به منابع آب، راه گفتگو و تعامل برای حل‌وفصل مسائل موجود باز خواهد بود. یکی از اصلی‌ترین علل اختلافات کشورهای منطقه درمورد حوضه‌های آبریز مشترک، نبودِ رژیم حقوقی درمورد بهره‌برداری از منابع آب است که امکان ازسرگیری گفتگوها برای تعیین رژیم آبی مورد وفاق را فراهم می‌کند. این مسئله برای کشوری با موقعیت ایران که غالباً در پایین‎دست حوضه‌های آبریز مشترک است اهمیت زیادی دارد و بهتر است ایران به‌عنوان یکی از قدرت‌های منطقه‌ای زمینه گفتگو درمورد رژیم آبی منابع مشترک ازجمله رودخانه‌های دجله و فرات و رود هیرمند را فراهم آورد تا منافع ملی درمورد حوضه‌های بین‌المللی به بهترین شکل فراهم شود. پیگیری دیپلماسی آب بهترین راه تأمین منافع ایران است؛ امری که درمورد حوضه رود اردن و لیتانی بعید به‌نظر می‌رسد.
به‌نظر می‌رسد بحران آب و ناتوانی کشورهای منطقه از مدیریت آن بتواند کشمکش‌های داخلی و درگیری‌های داخلی را در منطقه افزایش دهد؛ امری که بارها پیشینه رخداد داشته است.
 
منابع
1. احمدی، عباس، طهمورث موصلو، و مجید نجات‌پور (پاییز 1390)، «تبیین ژئوپلیتیکی مسائل زیست‌محیطی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، شماره چهارم.
2. رومی، فرشاد (پاییز 1387)، «امنیت نظام بین‌الملل در پرتو تغییرات آب‌وهوایی»، فصلنامه سیاست خارجی، سال بیست‌ودوم، شماره 3.
3. ------, 2017, Economist: "The Meaning of the Security in the 21 Century", Economist Intelligence Unit, London; 
https://perspectives.eiu.com/sites/default/files/The-meaning-of-security-in-the-21st-century1.pdf
4. Gleick, Peter H and associates,”The World's Water (Volume 8): The Biennial Report on Freshwater Resources”. Island Press, Washington D.C., 2014.
5. Mikal Espedal, Terje, “The relationship between natural resources and armed conflict onset: “It’s complicated””, Spring 2012; http://bora.uib.no/bitstream/handle/1956/6023/97129698.pdf;jsessionid=A381ECED602F4CEFE9A822BC0C5E288E.bora-uib_worker?sequence=1
6. Le Billon, Phillip, “Geopolitics of Water Resources:  Resource Dependence, Governance and Violence ”, London,Routledge,2005
 
 
 
 
دلیله رحیمی آشتیانی
موسسه ابرار معاصر تهران
مطلب فوق مربوط به سایر رسانه‌ها می‌باشد و اندیشکده مطالعات جهان اسلام صرفا آن را بازنشر کرده است و به معنای تایید محتوای آن نیست.
 
 

مرتبط ها
ارسال نظر
chapta
حداکثر تعداد کاراکتر نظر 200 ميياشد .
نظراتی که حاوی توهین یا افترا به اشخاص ،قومیت ها ،عقاید دیگران باشد و یا با قوانین کشور وآموزه های دینی مغایرت داشته باشد منتشر نخواهد شد - لطفاً نظرات خود را با حروف فارسی تایپ کنید.

جریان صدر چگونه جریانی است؟

ابعاد تشکیل اتاق عملیاتی در کرانه ی باختری

اسرائیل دنبال جنگ یا تخلیه فشار

چالش های پیش روی وزارت خارجه ی دولت سیزدهم در منطقه غرب آسیا

یمنی ها و عملیات های آفندی

عراق نا امن با امنیتی ترین نخست وزیر

کپی بایدن از سیاست ترامپ

انسداد در لبنان، بحران در عراق

اردوغان و خواب مجدد برای شمال سوریه و عراق

ابعاد سفر مخفیانه ی پوتین به سوریه چه بود

پاسخ ایران به یک ترور چگونه است؟

آیا داعش در افغانستان زنده می ماند؟

عملیات تروریستی دانشگاه کابل کار کیست؟

ترامپ و انتخابات؛ کارزار فشار حداکثری یا چانه زنی منطقه ای

کریمی: کار فرهنگی یک تخصص است

آیا صهیونیست ها ایران را محاصره می کنند؟

اسد و چرایی انتخاب کابینه ی جدید

ماجرای لبنان، انفجار با تبعات بسیار زیاد

سازوکار عملیاتی جدید داعش

الکاظمی و موج جدید دستگیری های داعش

ماجرای یک نخست وزیر

سهم مدعیان قدرت در آینده دولت افغانستان

آینده یمن؛ از میدان مقاومت تا میز مذاکره!

پس از خروج آمریکا

سناریوهای آمریکا در عراق چیست؟

آیا اردوغان معادلات شمال سوریه را برد؟

فراتحلیلی بر سه سخنرانی اخیر دبیرکل حزب الله لبنان

آیا کشتی ساعر به خلیج فارس می آید؟

توان بازدارندگی ایران در برابر ائتلاف آمریکا چیست؟

بازی جدید امارات در خلیج فارس و دریای عمان

بازی جدید واشنگتن در بغداد

چالش های پیش روی سنتکام در منطقه

موشک های غزه و هدف های کور تل آویو

ناآرامی الجزایر و چند نکته مهم

چالش های انقلاب در بحرین

چالش های پیش روی منطقه در نگاه محور مقاومت

تغییرات در کابینه عربستان برای فرار از شکست خاشقجی

سفیر دبیر شورای امنیت به افغانستان؛ چند نکته مهم

تغییر ساختار دستگاه اطلاعاتی عربستان

روی آوردن آمریکا به جنگ شناختی

پیامدهای حضور مثلث جنگ طلب‌ها در کابینه ترامپ

تشکیل اتحادیه دریای سرخ، فرار از تنگای ژئوپلتیک

تنش در انتخابات پارلمان افغانستان

پاکستان، بازیگر جدید یمن

افزایش تنش میان ترکیه و آمریکا در سوریه

آیا اردن اولین کشور عربی است که به سمت سوریه می رود

شکایت از ولیعهد ابو ظبی در فرانسه

ابی زید، سفیر جدید آمریکا در عربستان

سفر مهم معاون وزیر خارجه آمریکا به پاکستان

تنش در کابینه تونس

چرخش سودان به سمت ترکیه

سد مقابله با داعش در افغانستان شکست؟

ضرورت استفاده از ظرفیت اجلاسیه دی 8

استعفای مقامات سازمان ملل در امور سوریه

فرآیند رو به رشد دموکراسی در انتخابات اخیر عراق

خط تماس، بازی جدید آمریکایی ها با ایران

افزایش عملیات نظامی آمریکا در افغانستان

سه گزینه جدی ریاست جمهوری عراق

تحویل سامانه دفاعی اس 300 به سوریه

حضور مقام بلند پایه ناتو به عنوان نماینده سازمان ملل در عراق

دوحه در برابر یک تصمیم سخت

افغانستان نا امن تر

روی آوردن دولت ترکیه به شرق

باز بودن دست دولت سوریه در برخورد با گروه های تروریستی

آشتی ملی با فرمان قاهره

سفر وزیر خارجه عمان به اسرائیل

دستاوردهای سفر سردار سرلشگر باقری به پاکستان

چند نکته مهم پیرامون شهادت رئیس جمهوری یمن

عربستان و سناریوی ضد ایرانی در عراق

پایان اشغالگری دائم بر جولان

مهره چینی اردوغان

شمال ایران، تهدید جدید برای تهران

آذربایجان مقصد اولین سفر اردوغان

تنش میان دوستوم و اشرف غنی

درگیری واشنگتن - دمشق

مذاکرات میان کابل - اسلام آباد برای صلح در افغانستان

سفر نخست وزیر اسرائیل به پایتخت یک کشور عربی

آینده سوریه در نشست ژنو

ماندن یا نماندن اردوغان

تکذیب خروج ایران از سوریه توسط مقامات سوری